Οι Ακολουθίες των Μεγάλων Ωρών Ιστορία και Θεολογία

 Γ.2Μεγάλες Ώρες της Παραμονής των Χριστουγέννων και των Θεοφανείων

Οι ακολουθίες των Μεγάλων Ωρών της παραμονής των Χριστουγέννων και των Θεοφανείων ακολουθούν την ακριβώς ίδια διάταξη με αυτή των Μεγάλων Ωρών της Μεγάλης Παρασκευής αλλά με την σχετική με την εορτή επιλογή ψαλμών,37 υμνολογίας, και βιβλικών αναγνωσμάτων. Αποτελούν προϊόν μίμησης των Μεγάλων Ωρών της Μεγάλης Παρασκευής. Αυτό φαίνεται όχι μόνο από την πανομοιότυπη διάταξη των ακολουθιών αυτών, αλλά και από το γεγονός ότι τα ιδιόμελα τροπάρια των Μεγάλων Ωρών της Μεγάλης Παρασκευής απετέλεσαν πρότυπα για την σύνθεση των αντιστοίχων ιδιομέλων τροπαρίων των Μεγάλων Ωρών της παραμονής των Χριστουγέννων και των Θεοφανείων,38 όπως φαίνεται και από τον παρακάτω πίνακα:

ΠΙΝΑΚΑΣ 10

Συγκριτικός Πίνακας Ιδιόμελων Τροπαρίων Μεγάλων Ωρών

Ιδίομελα Τροπάρια Ωρών Μ. Παρασκευής		Ιδίομελα Τροπάρια Ωρών Χριστουγέννων
1.	Πρὸ τοῦ τιμίου σου σταυροῦ	1.	Πρὸ τῆς γεννήσεως τῆς σῆς
2.	Τάδε λέγει Κύριος τοῖς Ἰουδαίοις	2.	Τάδε λέγει Ἰωσὴφ πρὸς τὴν παρθένον
3.	Δεῦτε χριστοὶφόροι λαοί, κατίδωμεν τὶ	3.	Δεῦτε  χριστοφόροι  λαοί,  κατίδωμεν
	συνεβουλεύσατο		θαῦμα
4.	Ὅτε τῷ σταυρῷ προσήλωσαν	4.	Ὅτε Ἰωσὴφ Παρθένε
5.	Σήμερον κρεμᾶται ἐπὶ ξύλου	5.	Σήμερον γεννᾶται ἐκ Παρθένου
Ιδίομελα Τροπάρια Ωρών Μ. Παρασκευής		Ιδίομελα Τροπάρια Ωρών Θεοφανείων
1.	Σήμερον τοῦ ναοῦ τὸ καταπέτασμα	1.	Σήμερον τῶν ὑδάτων ἁγιάζεται ἡ φύσις
2.	Ὡς πρόβατον ἐπὶ σφαγὴν ἤθης, Χριστὲ	2.	Ὡς ἄνθρωπος ἐν ποταμῷ ἦλθες, Χριστὲ
	βασιλεῦ		βασιλεῦ
3.	Τάδε λέγει Κύριος τοῖς Ἰουδαίοις	3.	Τάδε λέγει Κύριος πρὸς Ἰωάννην
4.	Οἱ νομοθέται τοῦ Ἰσραήλ	4.	Ἡ τοῦ προδρόμου καὶ βαπτιστοῦ
5.	Θάμβος ἦν κατιδεῖν, τὸν οὐρανοῦ καὶ	5.	Θάμβος ἦν κατιδεῖν, τὸν οὐρανοῦ καὶ γῆς
	γῆς ποιητήν, ἐπὶ σταυροῦ κρεμάμενον		ποιητήν, ἐν ποταμῷ γυμνωθέντα

• Το τρίψαλμό κάθε ώρας αποτελείται από τον ένα σταθερό ψαλμό κάθε ώρας (ψαλμός 5 για την πρώτη, ψαλμός 50 για την τρίτη, ψαλμός 90 για την έκτη, και ψαλμός 85 για την ενάτη) και δύο ψαλμούς που διαφέρουν αφού αποτελούν επιλογή που σχετίζεται με την εορτή.

• Janeras, Le Vendredi‐Saint, 236‐248.

6. Ὅτε τῷ σταυρῷ προσήλωσαν 6.    Ὅτε πρὸς αὐτὸν ἐρχόμενος ὁ Πρόδρομος

Γ.2.1 Το Αρμενικό και Γεωργιανό Εκλογάδιο.

Το Αρμενικό Εκλογάδιο δεν αναφέρει τίποτε σχετικό με ακολουθία των Ωρών την παραμονή των Θεοφανείων τον πέμπτο αιώνα, παρά μόνο μια σύντομη ακολουθία την δεκάτη ώρα αποτελουμένη από τον ψαλμό 22 με αντίφωνο τον στίχο 1, τον ψαλμό 79 με ἀλληλούια και ευαγγελικό ανάγνωσμα (Λουκά 2:8‐20). Κατόπιν ακολουθούν 12 παλαιοδιαθηκικά αναγνώσματα, αποστολικό και ευαγγελικό ανάγνωσμα και μετά η λειτουργία.39 Να σημειώσουμε ότι στο Αρμενικό εκλογάδιο η γέννηση του Χριστού και η Βάπτιση του Χριστού εορτάζονταν ως μία εορτή στις 6 Ιανουαρίου στη Βηθλεέμ∙ δεν είχε ακόμη εισαχθεί η εορτή των Χριστουγέννων στα Ιεροσόλυμα.

• εισαγωγή της εορτής των Χριστουγέννων στο εορτολόγιο των Ιεροσολύμων στα τέλη του πέμπτου αιώνος αντικατοπτρίζεται στο Γεωργιανό Εκλογάδιο41 όπου εμφανίζεται

• εορτή των Χριστουγέννων και η εορτή των Θεοφανείων. Και στις δύο αυτές εορτές εμφανίζεται την παραμονή μια συντομη ακολουθία που ...θα μπορούσε να υποθέσει κανείς ότι θέτει τα θεμέλια για την μετέπειτα ακολουθία των Μεγάλων Ωρών των εορτών αυτών.

Την παραμονή των Χριστουγέννων στην έκτη ώρα εξέρχονται στο Ποίμνιον όπου κάνουν μια σύντομη ακολουθία και από εκεί ανεβαίνουν στην Βηθλεέμ. Η σύντομη αυτή ακολουθία αυτή έχει την εξής απλή διάταξη:

• Renoux, Le Codex Arménien, 211‐215.

• Βλέπε Αρχιμ. Νικολάου Ιωαννίδη, «Η Εορτή των Χριστουγέννων‐Θεοφανείων» στον τόμο Το Χριστιανικόν Εορτολόγιον: Πρακτικά Η΄ Πανελληνίου Λειτουργικού Συμποσίου. Σειρά Ποιμαντική Βιβλιοθήκη 15 (Αθήνα: Κλάδος Εκδόσεων της Επικοινωνιακής και Μορφωτικής Υπηρεσίας της Εκκλησίας της Ελλάδος, 2007) 129‐185, ειδικότερα 142‐145.

• Tarchnisvili, Le grande lectionnaire,

Δεήσεις/αιτήσεις

Ευχές

Υπακοή ήχος πλ. δ’ Δόξα ἐν ὑψίστοις (Λουκ. 2:14) στιχ. Ψ. 66:7‐8

Δεύτερη υπακοή, στιχ. Ησ. 7:14

Δεήσεις/αιτήσεις

Ευχές

Ήχος δ΄ Ψ 22:1‐2

Αλληλούια, ήχος β΄ Ψ 79:2

Ευαγγέλιο Λουκά 2:8‐20.

Κατόπιν πηγαίνουν στη Βηθλεέμ, εισέρχονται στο σπήλαιο και κάνουν εσπερινό. 

Κάτι  ανάλογο  λαμβάνει  χώρα  και  την  παραμονή  των  Θεοφανείων,  όταν συνάγονται ενώπιον των θυρών της εκκλησίας όπου λέγονται:

Δεήσεις/αιτήσεις

Ευχές

Προκείμενον ήχος πλ.δ,’ Ψ 88:13, στιχ. Ψ 113:1

Δόξα εν υψίστοις

Υπακοή, ήχος πλ.δ.’, Σύ, σήμερον Σωτήρ

Ανάγνωσμα α’ Εσδρας    5:21‐30 (Vulgate)

Ψ. 50:9, στιχ. Ψ 50:3

Ευαγγέλιο Λουκά 2:1‐18

Κατόπιν αρχίζουν να ψάλλουν το Κύριε εκέκραξα (Ψ 140:1), εισέρχονται στην εκκλησία, και μετά το Φῶς ἱλαρὸν ακολουθεί η θεία λειτουργία.

Μεταξύ των μαρτυριών αυτών και της Ακολουθίας των Μεγάλων Ωρών όπως μαρτυρούνται στο Τυπικό της Μονής Ευεργέτιδος δυστυχώς δεν έχουμε στοιχεία που να μας επιτρέπουν να σκιαγραφήσουμε την εξέλιξής τους.

Γ.2.2 Το Τυπικό της Μονής Ευεργέτιδος

• Tarchnisvili, Le grande lectionnaire, 9.
• Tarchnisvili, Le grande lectionnaire, 19‐20.

Στο τυπικό της Μονής Ευεργέτιδος παρατηρούμε σχετικά με τις ώρες των εορτών των Χριστουγέννων και Θεοφανείων ότι παρατηρήσαμε και για τις ώρες της Μεγάλης Παρασκευής (βλέπε Γ.1.5), δηλαδή την τετραπλή επανάληψη μίας λειτουργικής ενότητος αποτελουμένης από τροπάρια, μικρά συναπτή, προφητικό, αποστολικό και ευαγγελικό ανάγνωσμα, εντασσόμενα στη γ’ ώρα. Την παραμονή των Χριστουγέννων: «…πρὸς ὥραν γ’ κρουουμένου τοῦ ξύλου συναγόμεθα καὶ ψάλλομεν αὐτὴν τρίψαλμον ἔνδοθεν τοῦ ναοῦ, ἠλλαγμένου ἱερέως καὶ διακόνου καὶ κηρῶν ἁπτόντων ἐν ταῖς κατὰ συνήθειαν ἁγίαις εἰκόσι. Μετὰ δὲ τὸ τρίψαλμον λέγομεν τροπάριον Ἀπεγράφετο ποτέ, Δόξα καὶ νῦν, Θεοτόκε, σὺ ἡ ἄμπελος ἡ ἀληθινή∙ καὶ εὐθὺς ἄρχεται ὁ ἐνόρδινος χορὸς ὁ καὶ ἀρξάμενος τὸ α’ τροπάριον ἦχος πλάγιος δ’ Βηθλεέμ ἐτοιμάζου …» και ακολουθεί η προαναφερθείσα τετραπλή επανάληψη της λειτουργικής ενότητος τροπαρίων, μικράς συναπτής, προφητικού, αποστολικού και ευαγγελικού αναγνώσματος. Τα τροπάρια και τα αναγνώσματα είναι τα ίδια με την σημερινή λειτουργική πράξη, με εξαίρεση τη σειρά των δευτέρου, τρίτου και τετάρτου τροπαρίων, και το αποστολικό ανάγνωσμα της τρίτης ώρας (προς Εβραίους 10:19  κ.εξ.  αντί της προς Γαλάτας 3:23‐29).  Μετά συνεχίζει με την ολοκλήρωση της γ’ ώρας, με την ευχή της (σε αντίθεση με την Μεγάλη Παρασκευή): «Καὶ μετὰ τὸ τέλος τοῦ εὐαγγελίου γίνεται ἐκτενὴς ἐν ᾖ μνημονεύομεν τοῦ καθηγουμένου μόνον ὡς σύνηθες σὺν πάσῃ τῇ ἀδελφότητι καὶ τῶν προαπελθόντων πατέρων ἡμῶν, καὶ μετὰ τὴν ἐκφώνησιν τοῦ ἱερέως∙ Ὅτι ἐλεήμων … εὐθὺς λέγομεν Κύριος ὁ Θεὸς εὐλογητός, καὶ τὸ τρισάγιον, τὸ Πάτερ ἡμῶν, τὸ Κύριε ἐλέησον με’, καὶ τὴν συνήθη εὐχὴν Ὁ ἐν παντὶ καιρῷ, καὶ γ’ προσκυνήσεις, καὶ τὴν εὐχὴν τῆς γ’ ὥρας.

• Robert Jordan, The Synaxarion of the Monastery of the Theotokos Evergetis: September‐February. Belfast Byzantine Texts and Translations 6.5 (Belfast: Belfast Byzantine Enterprise, 2000) 322‐324.

• Robert Jordan, The Synaxarion of the Monastery of the Theotokos Evergetis: September‐February 324‐328.

• Το δεύτερο «Νῦν προφητικὴ πρόρρησις», το τρίτο «Τάδε λέγει Ἰωσήφ» και το τέτατρο «Οὗτος ὁ Θεὸς ἡμῶν» ιδιόμελο της σημερινής λειτουργικής πράξης είναι αντίστοιχα τέταρτο, δεύτερο και τρίτο το τυπικό της Μονής Ευεργέτιδος.

• Robert Jordan, The Synaxarion of the Monastery of the Theotokos Evergetis: September‐February

Και συνάπτεται η έκτη ώρα: «Καὶ μετὰ τὸ τέλος αὐτῆς, εὐθὺς λέγομεν ἐκ γ’ τὸ Δεῦτε προσκυνήσωμεν καὶ ψάλλομεν τὴν ς’ ὥραν τρίψαλμον, τὸ τροπάριον Ἀπεγράφετο, Δόξα καὶ νῦν, Ὅτι οὐκ ἔχομεν παρρησίαν καὶ τὰ λοιπὰ ὁμοίως∙ εἶτα τὴν ταύτης εὐχὴν καὶ ἀπόλυσις». Και συνεχίζει για τα μεσώρια και την ενάτη: «τὰ δὲ μεσώρια ψάλλομεν ἐν ταῖς κέλλαις ἡμῶν, ὁμοίως δὲ καὶ τὴν θ’ ὥραν ἐν τῷ καιρῷ αὐτῆς.»

Παρόμοια διάταξη δίδεται και για την ακολουθία των ωρών της παραμονής των Θεοφανείων: «…πρὸς ὥραν γ’ σημαίνοντος τοῦ συντακτηρίου τὴν γ’ ὥραν καὶ συνερχόμενοι ψάλλομεν αὐτὴν τρίψαλμον, εἶτα τὸ τροπάριον Ἑτοιμάζου Ζαβουλών, Δόξα καὶ νῦν, Θεοτόκε σὺ εἶ ἄμπελος ἡ ἀληθινή∙ καὶ εὐθὺς ἄρχεται ὁ ἐνόρδινος χορὸς τὰ τροπάρια, τὸ πρῶτον ἦχος πλάγιος δ’ Σήμερον τῶν ὑδάτων ἁγιάζεται ἡ φύσις…»49 και ακολουθεί η τετραπλή επανάληψη της λειτουργικής ενότητος τροπαρίων, μικράς συναπτής, προφητικού, αποστολικού και ευαγγελικού αναγνώσματος. Τα τροπάρια και τα αναγνώσματα είναι τα ίδια με την σημερινή λειτουργική πράξη, με εξαίρεση το αποστολικό ανάγνωσμα της έκτης ώρας (προς Β Τιμόθεον 4:5 κ.εξ αντί προς Ρωμαίους 6:3‐

• και την προφητεία της ενάτης ώρας Ησαΐου 55:1 κ.εξ. αντί Ησαΐου 49:8‐15). Με την ολοκλήρωση αυτής της τετραπλής επανάληψης της λειτουργικής ενότητος τροπαρίων, μικράς συναπτής, προφητικού, αποστολικού και ευαγγελικού αναγνώσματος συναντούμε κι εδώ την εξής διάταξη για την συνέχεια των ακολουθιών των ωρών:

«Μετὰ δὲ τὴν συμπλήρωσιν τοῦ εὐαγγελίου εὐθὺς γίνεται ἐκτενὴς, καὶ μετὰ τὴν ἐκτενὴ ἡ παρὰ τοῦ ἱερέως ἐκφώνησις Ὅτι ἐλεήμων ἔπειτα Κύριος ὁ Θεὸς εὐλογητός, εἶτα τρισάγιον, τὸ Κύριε ἐλέησον με’, ἡ εὐχὴ Ὁ ἐν παντὶ καιρῷ, καὶ προσκυνήσεις γ’ ἀργαὶ καὶ τὴν εὐχὴν τῆς γ’ ὥρας, καὶ εὐθὺς Δεῦτε προσκυνήσωμενι γ’, καὶ ψάλλομεν συνημμένως καὶ τὴν ς’ ὥραν τρίψαλμον, τροπάριον Ἑτοιμάζου Ζαβουλών, Δόξα καὶ νῦν, Ὅτι οὐκ ἔχομεν παρρησίαν, τρισάγιον καὶ τὰ λοιπά∙ τὰς γ’ προσκυνήσεις καὶ τὴν ταύτης εὐχὴν καὶ ἀπόλυσις∙ τὴν δὲ θ’ ὥραν ψάλλομεν ἐν τοῖς κελλίοις ἡμῶν ἐν τῷ καιρῷ αὐτῆς, κρουομένου τοῦ ξύλου ὡς σύνηθες». 

Παρατηρούμε λοιπόν ότι στο τυπικό της Μονής Ευεργέτιδος οι ώρες δεν αποκαλούνται μεγάλες, το τρίψαλμο είναι των καθημερινών ωρών, και τα ιδιαίτερα υμνολογικά και αγιογραφικά στοιχεία (ύμνοι, προφητικά, αποστολικά και ευαγγελικά αναγνώσματα) εμφανίζονται ως μια συνέχεια τεσσάρων ενοτήτων εμβόλιμη στην τρίτη ώρα.

• Robert Jordan, The Synaxarion of the Monastery of the Theotokos Evergetis: September‐February
• Robert Jordan, The Synaxarion of the Monastery of the Theotokos Evergetis: September‐February

Γ.2.3 Τυπικό της Μονής του Σωτήρος Μεσσήνης

Το τυπικό της Μονής του Σωτήρος Μεσσήνης διασώζει τις ακολουθίες των ωρών της παραμονής των Χριστουγέννων και των Θεοφανείων στο επόμενο στάδιο εξέλιξης, παρόμοιο με αυτό της ακολουθίας των ωρών της Μεγάλης Παρασκευής (βλέπε Γ.1.6). Η πρώτη και τρίτη ώρα ψάλλονται συνημμένως (π.χ. από την παραμονή των Χριστουγέννων «…ἀρχῇ ὥρας γ’ κρούεται τὸ ξύλον καὶ ψάλλομεν συννημέως τὰς β’ ὥρας, τήν τε Α’ καὶ τὴν Γ’, τρίψαλμους μέν, ἀλλ’οὐ τοὺς συνήθεις ψαλμούς»51), όπως και η έκτη με την ενάτη (π.χ. από την παραμονή των Θεοφανείων «Ἀρχῇ ὥρας ε’ σημαίνει τὸ ξύλον καὶ ψάλλομεν συνημμένως τὰς δύο ὥρας, τήν τε Ϛ’ καὶ τὴν Θ’»52) με τις εξής ιδιαιτερότητες:

1. Για την παραμονή των Χριστουγέννων, οι ψαλμοί της πρώτης ώρας είναι οι 5, 44, 45, της τρίτης ώρας 66, 86, 50, της έκτης 71, 131, 90, και της ενάτης 109, 84 (αντί του 110 στη σημερινή λειτουργική πράξη) και 85. Για την παραμονή των Θεοφανείων οι ψαλμοί της πρώτης ώρας ειναι οι 5, 12 (αντί του 22 στη σημερινή λειτουργική πράξη), 26, της τρίτης ώρας είναι οι 28, 41, 50, της έκτης ώρας είναι οι 76, 73 (σε αντίστροφη σειρά από τη σημερινή), 90, και της ενάτης ώρας είναι οι 92, 113, 85.

• Robert Jordan, The Synaxarion of the Monastery of the Theotokos Evergetis: September‐February
• Arranz, Le Typikon du Monastère du Saint‐Sauveur, 78.
• Arranz, Le Typikon du Monastère du Saint‐Sauveur, 95.

2. Προβλέπεται μεγάλη συναπτή μετά την ανάγνωση των ψαλμών και πληρωτικά μετά το ευαγγέλιο κάθε ώρας.

3. Δεν προβλέπεται μικρή συναπτή μετά τα ιδιόμελα τροπάρια, όπως στην ακολουθία των ωρών της Μεγάλης Παρασκευής, αλλά ακολουθεί αμέσως το προκείμενον και τα αναγνώσματα.

4. Τα 12 τροπάρια ιδιόμελα, τα προφητικά, αποστολικά και ευαγγελικά αναγνώσματα μοιράζονται μεταξύ των ωρών (όπως σήμερα) με τις εξής ιδιαιτερότητες σε σύγκριση με τη σημερινή λειτουργική πράξη: Για την παραμονή των Χριστουγέννων, η σειρά των ιδιόμελων τροπαρίων της πρώτης ώρας είναι: Βηθλεὲμ ἐτοιμάζου…, Τάδε λέγει Κύριος…, Νῦν προφητική πρόρρησις… και της τρίτης ώρας Οὖτος ὁ Θεὸς ἡμῶν…, Ἰωσὴφ εἰπὲ ἡμῖν…, Πρὸ τῆς γεννήσεως τῆς σῆς…, και το αποστολικό ανάγνωσμα της τρίτης ώρας είναι από την προς Εβραίους 10:19 κ.εξ. (αντί προς Γαλάτας 3:23‐29). Για την παραμονή των Θεοφανείων, η σειρά των ιδιόμελων τροπαρίων της τρίτης ώρας είναι:

Ἡ Τριὰς ὁ Θεὸς ἡμῶν…, Ἐρχόμενος μετὰ σαρκός…, Ἡ τοῦ Προδρόμου καὶ Βαπτιστοῦ… και της έκτης ώρας είναι: Τάδε λέγει Κύριος…, Τὶ ἀναχαιτίζεις σου τὰ ὕδατα…, Σήμερον ἡ ψαλμική προφητεία…

5. Τα τροπάρια τα σχετικά με την κάθε ώρα δεν αντικαθιστώνται με τροπάρια της ημέρας όπως την Μεγάλη Παρασκευή (βλέπε Γ.1.6, #5) αλλά καταλιμπάνονται.

25

6. Να σημειώσουμε ότι υπάρχει η παρακάτω πολύ ενδιαφέρουσα διάταξη η οποία επαναλαμβάνεται αυτολεξεί και για τις δύο παραμονές: «Ἐὰν δὲ φθάσῃ ἐν Σαββάτῳ ἢ Κυριακῇ, ποιοῦμεν τὴν ἀκολουθίαν τῶν τροπαρίων τῇ παρασκευῇ, γινομένης θ’.»53

Αυτή η μαρτυρία είναι πολύ σημαντική διότι διατηρεί ένα σημαντικό στάδιο στην εξέλιξη της ακολουθίας των Μεγάλων Ωρών. Με άλλα λόγια, το ιδιαίτερο περιεχόμενο των Μεγάλων Ωρών αρχικά εισήλθε στην λειτουργική πράξη ως τετραπλή επανάληψη της λειτουργικής ενότητος ιδιόμελων τροπαρίων, προφητικού, αποστολικού και ευαγγελικού αναγνώσματος, εμβόλιμης μέσα στην συνηθισμένη ή καθημερινή τέλεση της ακολουθίας των ωρών (όπως είδαμε και στο τυπικό της Μονής Ευεργέτιδος), την οποία το τυπικό της Μονής του Σωτήρος ονομάζει «ἀκολουθία τῶν τροπαρίων». Τα ιδιαίτερα στοιχεία αυτά τελικά εισήλθαν στις ώρες και έτσι έδωσαν τον ιδιαίτερο χαρακτήρα των ωρών της παραμονής των Χριστουγέννων και των Θεοφανείων, και λόγῳ του επιβλητικού τους χαρακτήρα και της συνάφειάς τους με τις μεγάλες αυτές δεσποτικές εορτές, τελικά ονομάστικαν «μεγάλες ώρες».

ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΤΩΝ ΜΕΓΑΛΩΝ ΩΡΩΝ

Οι Μεγάλες Ώρες της Μεγάλης Παρασκευής και της παραμονής των Χριστουγέννων και των Θεοφανείων εκφράζουν λειτουργικά το «ἀδιαλείπτως προσεύχεσθαι» όπως και οι καθημερινές ώρες. Άλλωστε είδαμε παραπάνω ότι οι Μεγάλες Ώρες δεν είναι παρά η σταδιακή «μετάλαξη» της ακολουθίας των καθημερινών ωρών ώστε το αγιογραφικό και υμνολογικό τους περιεχόμενο να σχετίζεται με την επερχομένη μεγάλη δεσποτική εορτή. Θα μπορούσαμε να πούμε λοιπόν ότι οι ακολουθίες των Μεγάλων Ωρών της Μεγάλης Παρασκευής, της παραμονής των Χριστουγέννων και των Θεοφανείων δεν είναι παρά μια λειτουργική σπουδή στο νόημα κάθε μιάς εορτής, μέσα από την επιλογή των ψαλμών, των αγιογραφικών αναγνωσμάτων Παλαίας και Καινής Διαθήκης, και των ιδιόμελων τροπαρίων.

• Για την ιστορία του εντύπου Πεντηκοσταρίου βλ. την εξαιρετική διδακτορική διατριβή του π. Ιωάννου Μεσολωρά, Τὸ Ἔντυπο Πεντηκοστάριο καὶ ἡ Ἐκδοτικὴ Ἐξέλιξή του. Συμβολὴ στὴν Ἱστορία τοῦ Ὀρθόδοξου Ἑλληνικοῦ Λειτουργικοῦ Βιβλίου (Αθήνα: ΕΚΠΑ –Θεολογική Σχολή, Τμήμα Θεολογιας, 2003). Για την συγκεκριμένη έκδοση και την συμβολή του Μαλαξού βλ. σελίδες 179‐220.

• Ἰωάννου Φουντούλη, Κείμενα Λειτουργικής Τεῦχος Α΄: Ἀκολουθίαι τοῦ Νυχθημέρου (Θεσσαλονίκη, 1994) 267‐328, εδώ 267. Βλ. επίσης του ιδίου, Αἱ Μεγάλαι Ὧραι τῆς Μεγάλης Πέμπτης, Μεγάλης Παρασκευῆς καὶ Μεγάλου Σαββάτου (Θεσσαλονίκη, 1964), και πάλι του ιδίου, «Αἱ Μεγάλαι Ὧραι τῆς Παραμονῆς τῆς Πεντηκοστῆς» Ἐπιστημονικὴ Ὲπετηρίδα τῆς Θεολογικῆς Σχολῆς 16 (1970‐1971) 139‐

• λειτουργική αυτή σπουδή δίδει την αφορμή και την ευκαιρία στοχασμού των πιστών πάνω στα εορταζόμενα σημαντικά γεγονότα της Θείας Οικονομίας, της Σταύρωσης (πάντα σε συνάρτηση με την Ανάσταση) της Γέννησης και της Βάπτισης του Χριστού. Η επιλογή συγκεκριμένων ψαλμών και παλαιοδιαθηκικών αναγνωσμάτων σχετικών με την κάθε εορτή υπογραμμίζει ότι ο Χριστός στον Σταυρό, ο Χριστός στην φάτνη, και ο Χριστός στον Ιορδάνη είναι ο Σωτήρας για τον οποίο προφήτευσαν οι προφήτες, είναι η πραγμάτωση της υπόσχεσης του Θεού για σωτηρία, είναι ο Λόγος του Θεού ο οποίος ενσαρκώθηκε και βαπτίσθηκε και σταυρώθηκε (και αναστήθηκε) για τη δική μας σωτηρία, όπως αναφέρουν και τα παρακάτω αποσπάσματα από τα ιδιόμελα τροπάρια (επιλογή): «…καὶ ὁ Θεὸς ἀνθρώποις ἐκ παρθένου πεφανέρωται, μορφωθεὶς τὸ καθ’ ἡμᾶς καὶ θεώσας τὸ πρόσλημα…» (ιδιόμελο πρώτης ώρας Χριστουγέννων)∙ «…καὶ βαπτισθεὶς τὸ ἀνθρώπινον ἐκ δουλείας ἐρρύσατο, ὡς φιλάνθρωπος» (ιδιόμελο τρίτης ώρας Θεοφανείων).

Το βασικό λοιπόν θεολογικό μοτίβο στις ακολουθίες αυτές είναι η ανάμνηση της Γέννησης, της Βάπτισης, της Σταύρωσης ως γεγονότων τα οποία έγιναν εφ’άπαξ μεν, όχι όμως σαν μια ανάμνηση κάποιου γεγονότος στο βάθος της ιστορίας. Συμμετέχουμε ωσάν η Γέννηση, ή η Βάπτιση ή η Σταύρωση του Χριστού να γίνεται σήμερα για μας, εξ ου και τα «σήμερον» στην υμνολογία μας, όχι ως επαναλαμβανόμενο γεγονός, αλλά ως συμμετοχή μας στη σωτηριολογική σημασία αυτών των εφ΄ άπαξ γεγονότων.

Στην υμνολογία (ιδιόμελα τροπάρια) έμφαση δίδεται στην άκρα συγκατάβαση του Θεού Λόγου ο οποίος έγινε άνθρωπος και σταυρώθηκε για εμάς, για τη δική μας σωτηρία, όπως στα παρακάτω παραδείγματα στα οποία η άκρα συγκατάβασις εκφράζεται μέσα από μια σειρά αντιθέσεων:

«Σήμερον γεννᾶται ἐκ παρθένου ὁ δρακὶ τὴν πᾶσαν ἔχων κτίσιν (Χ3). Ράκει, καθάπερ βροτός, σπαργανοῦται ὁ τῇ οὐσίᾳ ἀναφής. Θεὸς ἐν φάτνῃ ἀνακλίνεται ὁ στερεώσας τοὺς οὐρανοὺς πάλαι κατ’ ἀρχάς. Ἐκ μαζῶν γάλα τρέφεται ὁ ἐν τῇ ἐρήμῳ μάννα ὀμβρίσας τῷ λαῷ. Μάγους προσκαλεῖται ὁ νυμφίος τῆς Ἐκκλησίας. Δῶρα τούτων αἴρει ὁ υἱὸς τῆς παρθένου. Προσκυνοῦμέν σου τὴν γένναν, Χριστέ (Χ3). Δεῖξον ἡμῖν καὶ τὰ θεῖά σου Θεοφάνεια»∙ ιδιόμελο ενάτης ώρας Χριστουγέννων.

«…ἐξίσταμαι καὶ φρίττω τὴν ἄκραν συγκατάβασιν∙ ὅτι οὐκ εἴωθα τὸν καθαρὸν ἀποπλύνειν, οὐκ ἔμαθον τὸν ἀναμάρτητον ἀποσμήχειν, ἀλλὰ τὰ ῥερυπωμένα σκεύη ἐκκαθαίρειν. …» ιδιόμελο έκτης ώρας Θεοφανείων «Σήμερον κρεμᾶται ἐπὶ ξύλου ὁ ἐν ὕδασι τὴν γῆν κρεμάσας (Χ3). Στέφανον ἐξ ἀκανθῶν περιτίθεται ὁ τῶν ἀγγέλων βασιλεῦς. Ψευδῆ προρφύραν περιβάλλεται ὁ περιβάλλων τὸν οὐρανὸν ἐν νεφέλαις. Ῥάπισμα κατεδέξατο ὁ ἐν Ἰοδράνῃ ἐλευθερώσας τὸν Ἀδάμ. Ἥλοις προσηλώθη ὁ νυμφίος τῆς Ἐκκλησίας. Λόγχῃ ἐκεντήθη ὁ Υἱὸς τῆς παρθένου. Προσκυνοῦμέν σου τὰ πάθη, Χριστέ (Χ3). Δείξον ἡμῖν καὶ τὴν ἔνδοξόν σου ἀνάστασιν»∙ ιδιόμελο ενάτης ώρας Μεγάλης Παρασκευής.

• σπουδή αυτών των σωτηριοειδών γεγονότων της άκρας συγκατάβασης του Θεού μας οδηγεί στο να προσφέρουμε συνειδητά λατρεία στο Θεό, ως ευχαριστία για την άμετρη αγάπη Του και το έλεός Του, ως την ελάχιστη δυνατή ανταπόκρισή μας στην κένωσή Του,

όπως φαίνεται από την υμνολογία των ημερών (επιλογή): «Θάμβος ἦν κατιδεῖν τὸν οὐρανοῦ καὶ γῆς ποιητὴν ἐπὶ σταυροῦ κρεμάμενον∙ ἥλιον σκοτισθέντα τὴν ἡμέραν δὲ πάλιν εἰς νύκτα μετελθοῦσαν καὶ τὴν γῆν ἐκ τάφων ἀναπέμπουσαν σώματα νεκρῶν∙ μεθ’ ὧν προσκυνοῦμέν σε∙ σῶσον ἡμᾶς∙» ιδιόμελο ενάτης ώρας Μεγάλης Παρασκευής∙ «…καὶ ἡμεῖς μελωδοῦμεν∙ Τριὰς ἁγία, σῶσον τὰς ψυχὰς ἡμῶν∙» ιδιόμελο τρίτης ώρας Χριστουγέννων∙ «…καὶ εὐσεβῶς προσκυνοῦντες πίστει ἀνυμνήσωμεν…» ιδιόμελο έκτης ώρας Χριστουγέννων∙ «…Διὸ εὐσεβῶς, πιστοί, συνελθόντες, προσκυνήσωμεν τοῦ Χριστοῦ τὴν γέννησιν.» ιδιόμελο ενάτης ώρας Χριστουγέννων.

Τέλος, η σπουδή αυτή των σωτηριοειδών γεγονότων της Θείας Οικονομίας, της Γέννησης, της Βάπτισης, και της Σταύρωσης και η συνεπαγομένη αληθινή και ειλικρινής λατρεία του Θεού ολοκληρώνεται και γίνεται πραγματική μόνο όταν επιφέρει την προσωπική εν Χριστώ μεταμόρφωση και αλλοίωση, όπως πολύ όμορφα εκφράζεται στο παρακάτω ιδιόμελο τροπάριο της έκτης ώρας των Χριστουγέννων: «Δεῦτε, πιστοί, ἐπαρθῶμεν ἐνθέως καὶ κατίδωμεν συγκατάβασιν θεϊκὴν ἄνωθεν ἐν Βηθλεὲμ πρὸς ἡμᾶς ἐμφανῶς∙ καὶ νοῦν καθαρθέντες, τῷ βίῳ προσενέγκωμεν ἀρετὰς ἀντὶ μύρου, προευτρεπίζοντες πιστῶς τῶν γενεθλίων τὰς εἰσόδους, καὶ τῶν ψυχικῶν θησαυρισμάτων, κράζοντες∙ ἐν ὑψίστοις δόξᾳ Θεῷ …»

πηγή

http://trelogiannis.blogspot.com/2020/12/blog-post_706.html